ANDROİD TARİHÇESİ 6: ANDROİD 1.6 DONUT VE TALKBACK

Android tarihçesi yazımızdan herkese tekrar merhaba. Uzun sayılabilecek bir aradan sonra yeni bir yazı ile yazı dizimize devam ediyoruz. En son yazımızda Android 1.6 Donut sürümünden ve bu sürümle birlikte yavaş yavaş ortaya çıkmaya başlayan erişilebilirlik özelliklerinden söz etmiştik. Bugün ise Talkback ekran okuyucusu ve gelişimi üzerine konuşmaya devam edeceğiz.
Bilindiği üzere Talkback, Android işletim sisteminde çalışmak üzere Google tarafından geliştirilmekte olan açık kaynak bir ekran okuyucudur. Belirli eksikleri bulunsa da, 13 yılı aşkın bir süredir geliştirilmesi sürmektedir. Talkback ile ilgili haberler, Android 1.6 Donut sürümünün piyasaya sürüldüğü tarih olan 15 Eylül 2009 sonrasında yavaş yavaş bazı internet sitelerinde yer almaya başlamıştı. 20 Ekim 2009 tarihinde, Google’un açık kaynak blogu olan Google Open Source Blog üzerinde T. V. Raman, Charles L Chen ve Svetoslav Ganov imzalı bir makale yayınlandı. Bu makalede Android için yeni bir ekran okuyucu olan Talkback’ten, sesli geri bildirim uygulaması Soundback’ten ve titreşimli geri bildirim uygulaması Kickback’ten bahsediliyordu. Buradan da anlamış olabileceğiniz üzere, ekran okuyucu temel olarak üç bileşenden oluşmaktaydı. Talkback, ekranı seslendiren ekran okuyucu uygulamaydı. Soundback, bugün ekran okuyucularla birlikte kullanmakta olduğumuz ve ekranda dolaştıkça veya bir işlem yaptıkça ses efektleri vasıtasıyla sesli geri bildirim veren bir uygulamaydı ve son olarak Kickback, yine ekranda yaptığımız işlemler esnasında telefonun titremesini sağlayan temel ekran okuyucu işlevini yerine getiren bir uygulamaydı. Bu işlevlerin hep birlikte çalışabilmesi için bu uygulamaların üçünün de cihazımızda kurulu olması gerekiyordu. Sözü edilen makalede, 2009 başlarında birçok erişilebilir uygulamayı bünyesinde toplayan Eyes-free projesinin duyurusunun yapıldığından bahsediliyor, o zamandan beri Android için bir ekran okuyucu geliştirilip geliştirilemeyeceği sorusunu sık sık aldıklarından söz ediliyordu. Yine yazıda, Android Donut geliştirici kitine ekran okuyucu APİ’sinin artık eklenmiş olduğunu, bu APİ’nin açık kaynak kodlu olması nedeniyle, diğer geliştiricilerin de ekran okuyucu ve erişilebilirlik uygulamaları geliştirebilmeleri için yolun açılmış olduğu anlatılıyordu. Makalede ayrıca, geliştiricilerin erişilebilir uygulamalar geliştirmeleri için bazı önerilerde bulunuluyordu. Bunlar arasında en ilginç olanı, “Kullanıcıların uygulamanızdaki kontroller arasında trackball (kontrol topu) ile dolaşabilmelerini temin edin” şeklindeki öneriydi herhalde. Bu öneri, o dönemde ekran okuyucunun neler yapabildiğini göstermesi açısından önemli aslında. Zira ilk Talkback sürümlerinde ekranı dokunma hareketleri ile kullanmak maalesef mümkün değildi. Telefonlarda yer alan, trackball adı verilen, denetim topu veya kontrol topu olarak da türkçeleştirebileceğimiz, bir nevi yön tuşu görevi gören bir düğme vasıtasıyla ekranda dolaşmak mümkündü. Elbette gören kullanıcıların böyle sorunları bulunmamaktaydı. Onlar dokunmatik ekranı parmak hareketleriyle kullanabilmekteydi. Elbette o dönemde yalnızca İngilizce, Fransızca, Almanca gibi Avrupa dillerini destekleyen ve Google tarafından geliştirilen Pico TTS mevcuttu ve maalesef Türkçe desteği de bulunmamaktaydı. İnternette o dönemde yapılmış paylaşımları araştıracak olursanız, Talkback, Kickback ve Soundback uygulamalarının ne işe yaradığını merak eden, yanlışlıkla bunları açtıklarını ve kapatamadıkları konularında şikayetleri dile getiren kullanıcıların gönderilerine rastlayacaksınız. Örneğin bunlardan bir tanesi, belki de ilki, XDA Forum’daki şu forum gönderisidir:
https://forum.xda-developers.com/t/android-1-6-talkback-soundback-kickback-what-are-they.567175/
Bu gönderide, kullanıcı sistem ayarlarında erişilebilirlik adında yeni bir menü bulunduğunu ve burada da Talkback, Soundback ve Kickback adında 3 seçenek olduğunu ve bunların ne işe yaradıklarını anlayamadığını, açıklamalarının da bulunmadığını yazıyordu. Tabi bu forum paylaşımının altına yapılan yorumlar da evlere şenlik… Tamamen gereksiz ve kullanışsız olduklarını, telefonlarında böyle şeyler istemediklerini vs vs yazıp dökmüşler…
Kısaca özetleyecek olursak, ilk Talkback sürümlerini ekrana dokunarak kullanmak imkansızdı. Yalnızca klavye ve trackball veya trackpad denilen yönlendirme tuşları vasıtasıyla kullanmak mümkündü. Bunun temel sebebi aslında Android erişilebilirlik APİ’sinin çift tıklama desteklememesiydi. Ancak buna karşın o dönemlerde popülerleşmeye başlayan iOS ve dahili ekran okuyucusu Voice Over dokunmatik ekranı çift tıklayarak ve kaydırma hareketleri ile kullanmaya izin vermekteydi. Voice Over’in bu özellikleri ve Talkback ve Android’in erişilebilirlik noktasındaki sorunları, birçok kullanıcıyı iOS kullanmaya itmiştir. Android’in erişilemez olduğu ve Talkback’in tam bir ekran okuyucu olmadığı önyargısı bugün bile birçok kullanıcının içinde yer etmiş, adeta kesin ve kalıplaşmış bir fikir halini almıştır. Nitekim birçok geliştirici ve büyük şirket bile, Android’in istendiği kadar erişilebilir olmadığına inanarak kendi uygulamalarını Android için geliştirme konusunda hala çekimser kalmaktadır. Buna en güzel örneği Microsoft Seeing AI teşkil etmektedir.
Bunların yanında sesli geri bildirim ve titreşimli geri bildirim işlevlerinin de Soundback ve Kickback uygulamaları vasıtasıyla sağlandığına değinmiştik. Bu uygulamalar zamanla Talkback’e entegre edilerek tek bir uygulamada birleştirilmiştir. Dokunarak keşfet özelliği ise, ancak Android 4.0 İCE Cream Sandwitch ile gelecekti. Bunun için kullanıcıların 2 yıl daha beklemesi gerekecekti.
Bu yazıda Talkback’in diğer özelliklerinden de söz etmeyi planlamıştım ancak Talkback ile ilgili internette ayrıntılı bilgi bulmakta zorlandım. Eski sürümlerle ilgili bilgiler adeta kaybolmuş. Bu konudaki araştırmalarım devam ediyor. Yeni bilgilere ulaştığımda bu yazıya eklenecektir veya ayrı bir yazı halinde yayınlanacaktır.
Ben de ilk Android deneyimlerime bu dönemde başlamıştım. Hala asıl cihazım iPhone’du ama Android’i de görmek istiyordum. Bu nedenle  bir Android cihaz edindim ve Talkback, Spiel ve Mobile Accessibility gibi ekran okuyucuları bu cihaz üzerinde test etmeye başladım. O günlere ait deneyimleri uzun uzun yazmak isterdim fakat açıkçası pek hatırladığım birşey kalmadı. Fakat cihazım klavyeli bir Samsung telefondu. O telefonu uzun bir süre kullanmaya devam ettim. Dokunmatik ekranı kullanamadığımız için tabii ki tam olarak bir kullanım deneyimi elde ettiğimi söylemek zor. Ancak temel işlevleri yerine getirebiliyordum. Bu arada dokunmatik kelimesi, gerçekten ilginç bir kelime… Acaba bu kelimeyi dağarcığımıza kim ve ne zaman soktu? Bu kelimenin tahlillerini dil bilimcilere bırakarak yazımı burada sonlandırıyorum.