JİESHUO EKRAN OKUYUCU KILAVUZU BÖLÜM 3 DEVAMI: DOLAŞIM AYARLARI VE EKRAN KENARI HAREKETLERİ

3.5.8. Dolaşım Ayarları

Dolaşım ayarları, çeşitli hareket ayarlarını içeren bir ayar grubudur. Bu ayar altında, aşağıdaki seçenekler mevcuttur:

3.5.8.1.    Ayrıntılı odak modu, (seçim kutusu)

Varsayılan ekran okuyucu odağı tarafından saptanamayan bazı durumlarda, ayrıntılı odak modu işlevi kullanışlı bir özellik olarak karşımıza çıkmaktadır. Örneğin Telegram ayarlarında “açık/kapalı” şeklindeki ayarların etiketleri normal odak izleme ile okunamamaktadır. Ayrıntılı odak modu işaretlendiğinde, odaklanılan öğeye dair ayrıntılı bilgiler de saptanırken, tespit edilemeyen odaklar da algılanarak seslendirilebilmektedir.

3.5.8.2. Soldan sağa kaydırarak gezin, seçim kutusu

Bu ayar, ekran okuyucunun ekranda dolaşma hareket türünü soldan sağa kaydırma olarak değiştirmemize olanak verir. Bu konudan daha önce bahsetmiştik. Eğer ayar sihirbazında soldan sağa kaydırarak dolaşım yöntemini belirlediysek, bu seçim kutusu zaten işaretlidir. Bu konuya daha önce değinildiğinden, ayrıntılı bilgi için ilgili bölümlere başvurabilirsiniz.

3.5.8.3. Odak sona geldiğinde ilk öğeye kaydır, seçim kutusu

Bu seçenek, listelerde dolaşırken en son öğeye ulaşıldığında tekrar aynı yönde bir kaydırma hareketi yapılınca odağın listenin ilk öğesine taşınıp taşınmayacağını belirler. Seçim kutusunu işaretlediğimizde, liste sonuna gelindiğinde tekrar başa dönülür. İşaretlenmezse, en son öğeden sonra aynı yöndeki bir kaydırma odağı hareket ettirmez, odağı taşıma bu noktada durur. Listedeki önceki öğelere odaklanmak için, geri yönde kaydırma yapmak gerekir.

3.5.8.4. Odak döngüsünü bildir (seçim kutusu)

Bu seçim kutusu, listelerin sonuna ulaşıldığında sona erişildiğinin anlaşılabilmesi için boş bir alan eklenmesini sağlar. Bu sayede, kullanıcı bir önceki öğenin listedeki son öğe olduğunu anlayabilir.

3.5.8.5. Odak konumunu hatırla (seçim kutusu)

Bu seçim kutusu, bulunduğumuz ekrandan bir önceki ekrana döndüğümüzde imlecin en son bulunduğu noktaya odaklanmasını sağlayan bir işlevdir. Bu seçim kutusunu işaretleyerek uzun listelerde bir öğeyi tıklayıp işlem yaptıktan sonra bir önceki ekrana geldiğinizde odağın tekrar en son tıkladığınız öğenin üzerinde bulunmasını sağlayabilir, uzun listelerde bulunduğunuz yere odaklanmak için listenin başından başlamak zorunda kalmazsınız.

3.5.8.6. Son hatırlanan Odak Öğesini Oku, seçim kutusu

Bu işlev, en son güncellemelerle uygulamaya kazandırılan bir özelliktir. Listelerde bir öğe tıklandıktan sonra bir önceki konuma geri dönüldüğünde, ekran okuyucunun odak konumunu hatırlaması için “Odak konumunu hatırla” seçim kutusunu işaretlememiz gerektiğine bir önceki işlevi anlatırken değinmiştik. Ancak ekran okuyucu son odağa dönüş yaptığı halde odak ismini seslendirmemekteydi. Bu seçim kutusu, bir önceki ekrana dönüldüğünde en son tıklanan odak adının seslendirilmesi işlevini yerine getirmektedir. İşaretlediğinizde, bir önceki ekrana dönüldüğünde ekran okuyucu en son işlem yapılan odak öğesinin adını okuyacaktır.

3.5.8.7. Web öğe türlerine gözat kullan, seçim kutusu

Bilindiği üzere, web sayfaları, başlıklar, bağlantılar, düğmeler ve yazma alanları gibi çeşitli web elementlerinden oluşmaktadır. Jieshuo ekran okuyucu, bu öğeler arasında hızlı dolaşımı ve ilgili öğeye hızlıca odaklanmayı desteklemektedir. Bu seçim kutusu işaretlendiğinde, web sayfalarında aşağı-yukarı tek parmakla kaydırarak başlıklar, bağlantılar ve düğmeler gibi web elementi türlerini belirleyebilir, sağa-sola kaydırarak da seçilen elementler arasında dolaşabilirsiniz. Yeni dolaşım modunu kullanmak isterseniz, “Yeni Dolaşım hareket düzenini kullan” seçeneğini (aşağıda açıklanacaktır) seçerek öğe türleri arasında parmağı ekrandan kaldırmadan aşağı-yukarı veya yukarı-aşağı kaydırarak dolaşabilirsiniz. Android 10 ve daha alt sürümlerde bu yöntem oldukça kullanışlı olabilir. Android 11 ile, çoklu parmak hareketleri kullanımı mümkün hale geldiğinden, bu işlevler farklı parmak hareketlerine atanabilir. Yine de web sayfalarında bu yöntemle gezinmeyi kullanmak istiyorsanız, bu seçim kutusunu işaretli hale getirin.

3.5.8.8. Web dolaşım öğelerini yönet

Bu bölümde, yukarıda sözü edilen web elementlerinin hangilerinin aşağı-yukarı kaydırma hareketiyle dolaşırken kullanılacağını belirleyebilirsiniz. Bir web sayfasında dolaşırken kullanmak istediğiniz öğe türlerini belirlemek için, “web dolaşım öğelerini yönet” seçeneğini tıklayın. Burada dolaşım esnasında en sık kullanacağınız web öğesi türlerini seçili hale getirin ve tamam düğmesini tıklayın. 
Bu alanda aşağıdaki dolaşım türleri bulunmaktadır:

• Varsayılan: Öğeler arasında her kaydırmada bir öğe dolaşmak için kullanılan standart dolaşım yöntemidir. Dolaşım öğelerini dolaşmak için farklı bir parmak atanmamış ise, sağa-sola kaydırma ile öğeler dolaşılırken, “varsayılan” seçeneği işaretlenmelidir. Eğer öğe türü dolaşımı için farklı bir parmak atanmış ise, “varsayılan” seçeneğinin işaretlenmesine ihtiyaç bulunmamaktadır.

• Başlıklar: Web sayfalarında karşılaştığımız “Başlık seviyesi 1”, “Başlık seviyesi 2” gibi sayfa başlıkları (heading) arasında dolaşmak için bu dolaşım türü kullanılır. Bilindiği üzere, “JAWS” ve “NVDA” ile bilgisayarda başlıklar “h” harfi kısayoluyla dolaşılır.

• Bağlantılar: Web sayfalarındaki bağlantıları (Link) dolaşmak için bu dolaşım türü kullanılır. 

• Düğmeler: Web sayfaları veya diğer ekrandaki düğmelerin (button) üzerine doğrudan odaklanabilmek için bu dolaşım türü kullanılır. 

• Yer İşaretleri: Web sayfalarında dolaşımı kolaylaştırmak amacıyla koymuş olduğumuz yer işaretleri arasında bu dolaşım türünü seçerek gezinebiliriz. 

• Yazma Alanları: Adından da anlaşılacağı üzere, sitelerde bulunan metin girme kutularına (edit box) doğrudan odaklanabilmek için bu dolaşım türü kullanılmalıdır. 

• Odaklanılabilir Öğeler: Web sayfalarında tıklanamayan alanlar (metinler vb.) dışındaki bağlantılar, düğmeler ve diğer kontroller arasında dolaşmak için bu dolaşım türü kullanılabilir. 

• Tıklanabilir Öğeler: Web sayfalarında bağlantı ve düğmeler haricinde tıklandığında etkinleştirilebilen bazı kontroller (Clickable) arasında bu dolaşım türü ile dolaşılabilir.

• Denetimler: Bir web sayfasında bağlantılar ve başlıklar dışında kalan düğmeler, kaydırma çubukları, tablolar ve açılır menüler gibi diğer denetim türleri arasında bu dolaşım türü seçilerek dolaşılabilir.

• Resimler: Sayfalardaki resimler arasında dolaşabilmek için kullanılır.

• Seçim Kutuları: Sayfalardaki seçim kutuları (Checkbox) arasında bu dolaşım türü kullanılarak dolaşılır.

• Kombo Kutuları: Sayfalarda bulunan ve seçmemiz için birden fazla öğe içeren kombo kutuları (Combo box) arasında bu tür sayesinde dolaşılır.

• Form alanları: Bilgi girilmesi gereken, metin kutuları, seçim kutuları ve kombo kutuları gibi öğeleri barındıran form alanları (Form fields) arasında bu tür kullanılarak dolaşılır.

• Listeler: Sayfadaki listeler arasında (list) bu dolaşım türü ile dolaşılır.

• Liste Öğeleri: Bir listenin içerdiği öğeler (List items) arasında bu dolaşım türü kullanılarak dolaşılır.

• Sayfa Değiştir: Mevcut sayfanın farklı bölümleri arasında dolaşmak için kullanılır.

• Görünümler: Mevcut sayfanın farklı görünümleri arasında bu öğe türü seçilerek dolaşılabilir.

• Karakterler, Sözcükler, Satırlar, Paragraflar ve Sayfalar, mevcut bir metin üzerinde ilgili dolaşım türünü seçerek söz konusu bölümlere gitme veya metin üzerinde karakter karakter, sözcük sözcük dolaşma gibi işlevler gerçekleştirilir.

• Kopyala ve ek kopyala metinleri kopyalamaya veya kopyalanan metinlerin üzerine ek kopyalama yapmayı, ses seviyesi sesi artırmayı veya azaltmayı, konuşma hızı sentezleyici hızını artırıp azaltmayı, metin tanıma ve çeviri de resimler üzerinde ocr (resimden metni algılama) ve farklı bir dildeki metinleri istenen dile çevirmeyi sağlayan dolaşım türü öğeleridir.

• Ekran bölümleri: Özellikle çok sayfalı görünümlerde diğer görünümlere geçmek için, ekranda aktif diğer uygulamalara geçmek için kullanılabilir.

3.5.8.9. Öğe türlerine göre dolaşımı etkinleştir, seçim kutusu

Bu seçenek de, yukarıda söz edilen “Web sayfalarında türe göre gözat” ayarına benzer bir ayardır. Ancak bu seçeneği işaretlediğimizde, web sayfalarında değil, web sayfaları haricindeki diğer ekranlarda aşağı-yukarı kaydırma (yeni dolaşım türünde önce aşağı parmağı kaldırmadan sonra yukarı veya tam tersi) hareketleri vasıtasıyla belirli ekran kontrolleri ve ayrıntı düzeyi öğeleri türlerini belirleyebilir, ilgili kontrol ve ayrıntı düzeyi öğeleri arasında ise sağa-sola kaydırarak dolaşabiliriz. Örneğin okumakta olduğumuz bir metin veya dolaşmakta olduğumuz bir ekranda sözcük-sözcük veya karakter-karakter gezinmek istiyorsak, sözcükler veya karakterler ayrıntı düzeyi türünü buluncaya kadar tek parmağımızı aşağı veya yukarı kaydırırız. İstediğimizi bulduktan sonra, mesela sözcükler, sağa kaydırarak sonraki sözcüğü, sola kaydırarak önceki sözcüğü dinleyebiliriz. Bu özellikleri kullanmak için “Öğe türlerine göre dolaşımı etkinleştir” seçim kutusunu işaretleyin. Çoklu parmak hareketleri kullanıldığında, öğe türlerine göre dolaşım işlevleri istenen parmak hareketine atanabilir, bu hareket ile sözcükler, karakterler ve satırlar gibi öğeler seçilebilir, yine atanacak parmak hareketi ile öğe ayrıntıları arasında dolaşılabilir.
Not: Tek parmakla aşağı-yukarı kaydırarak kullanım esnasında, sağa-sola hareketler ile öğe ayrıntıları dolaşılıyorsa, Varsayılan gezinmeye geri dönebilmek için, “Varsayılan” seçeneğini mutlaka işaretleyin.

3.5.8.10. Genel dolaşım öğe türlerini yönet

Web sayfalarında dolaşım öğelerini belirlediğimiz gibi, bu seçenek yoluyla da yukarıda sözü edilen “Öğe türlerine göre dolaşım” özelliği sayesinde web sayfaları dışındaki diğer ekranlarda kullanacağımız kontrol ve ayrıntı düzeyi türlerini buradan belirleyebiliriz. “Ekranda dolaşım öğe türlerini yönet” seçeneğini tıklayın ve kullanmak istediğiniz kontrol ve ayrıntı düzeyi öğe türlerini seçili hale getirdikten sonra “Tamam” düğmesini tıklayın. Not: Sağa-sola parmak hareketleri ile öğe ayrıntılarını dolaşıyorsanız, Varsayılan gezinmeye geri dönebilmek için, “Varsayılan” seçeneğini mutlaka işaretleyin.
Bu bölümdeki dolaşım türleri yukarıda sayılan web dolaşımı türleri ile hemen hemen aynıdır. Burada farklı olan türler şunlardır:

• Metinler: Metinler dolaşım türü, bir ekrandaki metinlere doğrudan odaklanmayı sağladığı gibi, düğmeler, seçim kutuları gibi denetimlerin metin kısımlarını “düğme” veya “seçim kutusu seçili değil” gibi ifadeleri seslendirmeden okur.

3.5.8.11. Yeni öğe dolaşım modunu kullan,  (seçim kutusu)

Jieshuo Ekran okuyucunun son güncellemelerinde, öğe dolaşımı modunda birkaç değişiklik gerçekleşti. Önceden tek parmakla aşağı-yukarı kaydırarak gerçekleştirilen öğe türleri dolaşımı, bu güncelleme ile tek parmakla önce aşağı kaydırıp parmağı kaldırmadan yukarı kaydırarak veya yukarı kaydırıp yine parmağı kaldırmadan aşağı kaydırarak uygulanacak şekilde değiştirildi. Bunda yeni Talkback güncellemesiyle getirilen benzer özelliğin etkisi olduğu düşünülmektedir. Ancak kullanıcılar tarafından bu uygulama pek benimsenmedi. Bu nedenle geliştirici bu özelliği isteğe bağlı hale getirdi. Bu seçim kutusu işaretlendiğinde, sözcükler, karakterler gibi öğe türleri arasında yukarıda tarif edildiği gibi tek parmağı aşağı kaydırdıktan sonra kaldırmadan yukarı kaydırarak veya yukarı kaydırdıktan sonra kaldırmadan aşağı kaydırarak dolaşılabilir. Önceki dolaşım modunu kullanmak istiyorsanız, bu seçim kutusunu işaretlemeyin.

3.5.8.12. Pencere değiştirildiğinde seçilen dolaşım türünü hatırla, seçim kutusu

Yukarıda anlatılan dolaşım türü seçimlerimizin, odak veya pencere değiştirildiğinde korunmasını sağlar. Bu seçim kutusu işaretlenirse, örneğin dolaşım türünü sözcükler olarak seçtiysek, pencere değiştiğinde de seçim türü sözcükler olarak kalmaya devam edecektir. Seçim kutusu işaretlenmezse, odak ve pencere değiştiğinde dolaşım türü varsayılan değerine döner.

3.5.8.13. Sayfaları otomatik kaydır, seçim kutusu

Bu seçenek, birden fazla sayfa (sekme) içeren uygulamalarda odak sona geldiğinde odağın otomatik olarak sonraki sayfaya (sekmeye) ilerletilmesini sağlamaktadır. Örneğin “Whatsapp” uygulamasında, sohbet sayfasında dolaştıktan sonra, sohbet listesinin sonuna gelindiğinde, aynı yönde kaydırmaya devam edilirse, odak bir sonraki sekme olan “Durum” sekmesine taşınacaktır. Odağın bu şekilde sonraki veya önceki sayfalara otomatik taşınmasını istiyorsanız, bu seçim kutusunu işaretleyin.

3.5.9.    Ekran kenarı hareketleri, ayar grubu

Bu ayar grubu, ekran kenarında çeşitli kısayol hareketleri gerçekleştirmeyi sağlar. Bu gruptaki bazı işlevlerin, Android 11’de çoklu parmak hareketleri etkinleştirildiğinde bu hareketlerle çakıştığı ve beklendiği gibi çalışmadığı gözlemlenmiştir. Bu hareketlerin kullanımına ilişkin ayrıntıları hareketlerle ilgili bölümümüze bırakıp, burada yalnızca bu kısımdaki seçeneklere ve görevlerine kısaca değineceğiz. Bu işlevlerin Premium özellik olduklarını ve kullanabilmek için Premium lisansa sahip olmak gerektiğini unutmayın.

3.5.9.1. Alt Kenar Menüsü, (seçim kutusu)

Alt kenar menüsü, , ekranın altından, yani “Ana ekran”, “Genel bakış” ve “Geri” tuşlarının bulunduğu bölgeden kaydırılarak yapılan hareketleri içerir. Bu seçim kutusu işaretlendiğinde, ekranın alt kenarına bir titreşim hissedilinceye kadar dokunulur. Titreşim hissedildiğinde parmak yavaş yavaş yukarı doğru kaydırılır. Parmağı kaydırdıkça “geri git”, “Ana ekran”, “son uygulamalar ekranı”, “bildirim panelini aç”, “Hızlı ayarlar” ve “iptal” gibi seçenekler duyulur. Bunlardan birini duyduğumuzda parmağımızı kaldırırsak ilgili işlem gerçekleştirilir. Örneğin “Bildirim panelini aç” öğesini duyduğumuzda parmağımızı kaldırırsak, bildirim paneli açılacaktır. Bu işlev, ana ekran tuşu olmayan iOS cihazlarda ana ekran, son uygulamalar ve bildirim merkezini açmak için kullanılan aşağıdan yukarıya yavaş yavaş tek parmakla kaydırma hareketine benzemektedir.

3.5.9.2. Kenar Hareketlerini kullan (seçim kutusu)

Bu seçim kutusu, telefonun kenarında uygulanacak parmak hareketlerini kullanmak için işaretlenmelidir.

3.5.9.3. Çift parmaklı kenar menüsünü kullan, (seçim kutusu)

Bu seçim kutusu, ekran kenarına çift parmakla dokunup parmaklar aynı anda kaydırıldığında sunulan bazı işlevleri kullanmayı sağlamaktadır. Çift parmakla ekranın sol kenarına dokunarak bir titreşim duyduğumuzda parmaklarımızı kaldırmadan ekranda dolaştırarak bu seçenekler arasında dolaşabilir, ilgili işlevi etkinleştirmek için parmakları ekrandan kaldırabiliriz. 
Not: Bu işlev, Android 11 kullanırken çoklu parmak hareketleri etkinleştirildiğinde çalışmamaktadır.

3.5.9.4.    Kenar menüsünü kullan (seçim kutusu)

Kenar menüsünü kullan, ekranın kenarına bir titreşim duyuncaya kadar dokunup parmağı kaldırmadan kaydırarak çeşitli işlevleri gerçekleştirmeyi sağlayan bir işlevdir. Çift parmak hareketinin çoklu parmak hareketleriyle çakıştığı durumlarda kullanılabilir.

3.5.9.5.    Sol kenar menüsünü kısayol menüsü olarak kullan (seçim kutusu)

Ekranın sol kenarına dokunarak bazı işlevleri yerine getirebilmek için bu seçim kutusu işaretlenmelidir. İşaretlendiğinde, sol kenardan açılan kısayollar kullanılabilmektedir.
3.5.9.6.    Kenar hareketi tetiklenme genişliği

Bu ayar, ekranın kenarından yapacağımız hareketler için kenar genişliğini belirlemek üzere kullanılır. Buradaki küçük, orta, geniş ve en geniş gibi seçeneklerden biri seçilerek ekran kenarı genişliği belirlenir. Küçük seçildiğinde 8mm, orta seçildiğinde 12mm, geniş seçildiğinde 16mm ve en geniş seçildiğinde ise 20mm kenar genişliği elde edilebilir. 
Not: Özellikle Xiaomi cihazlardaki kenarlara yanlışlıkla dokunmayı yoksay ayarı, kenar hareketlerinin çalışmasını kısıtlayabilir. Xiaomi telefon kullanıyorsanız ve bu özellik etkin ise, kenarlara dokunma korumasını kaldırarak kenar hareketlerini kullanabilirsiniz.

3.5.9.7.    Sol kenar menüsü

Bu kısımdan, yukarıda da bahsedilen sol kenara dokunulduğunda karşımıza çıkacak işlev ve seçenekleri değiştirebilir, istediğimizi ekleyebilir, kullanmadıklarımızı da çıkarabiliriz. Ekle düğmesine tıklayarak istediğimiz işlevi tıklamamız, bir işlevi bu kısayola eklemek için yeterlidir. Sol kenar kısayol menüsüne eklenmiş herhangi bir öğenin üzerinde çift tıklayıp uzun bastığımızda, yukarı taşı, aşağı taşı ve sil gibi seçeneklerle karşılaşırız. Bir işlevi kısayol menüsünden çıkarmak için “sil” seçeneğini seçtikten sonra “tamam” düğmesine tıklayarak öğeyi kaldırabiliriz. Bir öğenin kaldırılması, artık o kısayol menüsünde bulunmayacağı ve kullanılmak istenirse yeniden eklenmesi gerektiği unutulmamalıdır. Aşağı ve yukarı taşı seçenekleri, öğenin kısayol menüsündeki yerinin değiştirilmesini sağlar.

3.5.9.8.    Sağ Kenar Menüsü

Bu kısımdan, yukarıda da bahsedilen sağ kenara dokunulduğunda karşımıza çıkacak işlev ve seçenekleri değiştirebilir, istediğimizi ekleyebilir, kullanmadıklarımızı da çıkarabiliriz. Ekle düğmesine tıklayarak istediğimiz işlevi tıklamamız, bir işlevi bu kısayola eklemek için yeterlidir. Sağ kenar kısayol menüsüne eklenmiş herhangi bir öğenin üzerinde çift tıklayıp uzun bastığımızda, yukarı taşı, aşağı taşı ve sil gibi seçeneklerle karşılaşırız. Bir işlevi kısayol menüsünden çıkarmak için “sil” seçeneğini seçtikten sonra “tamam” düğmesine tıklayarak öğeyi kaldırabiliriz. Bir öğenin kaldırılması, artık o kısayol menüsünde bulunmayacağı ve kullanılmak istenirse yeniden eklenmesi gerektiği unutulmamalıdır. Aşağı ve yukarı taşı seçenekleri, öğenin kısayol menüsündeki yerinin değiştirilmesini sağlar.

3.5.9.9.    Ekranın sol kenarından sağa kaydır

Ekranın sol kenarından sağa kaydırdığımızda hangi işlevin tetiklenmesi gerektiğini buradan değiştirebiliriz.

3.5.9.10.    Ekranın sol kenarından sağa kaydır ve basılı tut

Ekranın sol kenarından sağa kaydırıp basılı tuttuğumuzda çalıştırılması gereken işlevi buradan belirleyebiliriz.

3.5.9.11.    Ekranın sağ kenarından sola kaydır

Ekranın sağ kenarından sola kaydırdığımızda çalıştırılmasını istediğimiz işlevi bu kısımdan atayabiliriz.

3.5.9.12.    Ekranın sağ kenarından sola kaydır ve basılı tut

Ekranın sağ kenarından sola kaydırıp basılı tuttuğumuzda çalışmasını istediğimiz işlevi bu kısımdan belirleyebiliriz.